20 czerwca po raz trzeci obchodzimy Narodowy Dzień Powstań Śląskich, ustanowiony przez Sejm. Święto honoruje uczestników trzech Powstań Śląskich, którzy w latach 1919-1921 wywalczyli przyłączenie części Górnego Śląska do odrodzonej Rzeczypospolitej.
Losy Górnego Śląska, po latach zaborów i przynależności do Prus, zamieszkanego przez ludność polską i niemiecką, ważyły się od uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku.
W okresie formowania się naszej państwowości, czyli w latach 1919-1921 wybuchły tam trzy powstania.
Były spowodowane rozczarowaniem ludności polskiej plebiscytem w sprawie granic tego regionu, zarządzonym w traktacie wersalskim, kończącym I wojnę światową. W wyniku III powstania Rada Ambasadorów zdecydowała o korzystniejszym dla nas podziale Śląska. Z terenu objętego plebiscytem do Polski przyłączono 29 procent obszaru i 46 procent ludności.
Trzy powstania śląskie udokumentowały na zawsze przynależność tych ziem do Polski i pozostały w pamięci kolejnych pokoleń.
102 lata temu, 20 czerwca 1922 roku, na Śląsk wkroczyły oddziały Wojska Polskiego na czele z generałem Stanisławem Szeptyckim.
Na moście w Szopienicach (obecnie dzielnica Katowic) witały ich rzesze ludzi, wśród nich wojewoda śląski Józef Rymer oraz Wojciech Korfanty, przywódca III powstania śląskiego.
I Powstanie Śląskie
Pierwsze powstanie śląskie było spontanicznym zrywem polskiej ludności, którego celem miało być przyłączenie Górnego Śląska do Polski.
W maju 1919 r. na konferencji w Wersalu zadecydowano, że o przynależności atrakcyjnych gospodarczo terenów Śląska przesądzi plebiscyt.
Wobec trudności gospodarczych w regionie pracę przerwało 40 kopalń. 15 sierpnia 1919 r. przed bramą kopalni Mysłowice zgromadziło się około 3 tys. górników wraz z rodzinami, żądając wypłaty zaległych wynagrodzeń. Niemcy otworzyli ogień, zabijając siedmiu górników, dwie kobiety i dziecko.
Wiadomość o masakrze zbulwersowała ludzi i zradykalizowała nastroje społeczne. I Powstanie Śląskie wybuchło w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku, trwało do 24 sierpnia. W walkach wzięło udział około 23 tysiące powstańców, którzy stawili opór 55 tysiącom żołnierzy niemieckich.
Po początkowych sukcesach oddziałów powstańczych, niemiecki Grenzschutz sprowadził posiłki. Powstańcy dysponujący bronią ręczną nie byli w stanie przeciwstawić się broni maszynowej, artylerii, samochodom opancerzonym i pociągom pancernym.
24 sierpnia 1919 r., ze względu na beznadziejnie położenie oddziałów powstańczych oraz wzrastające represje ze strony władz niemieckich, dowódca Alfons Zgrzebniok wydał rozkaz zaprzestania walk. Pierwsze powstanie śląskie, choć zakończone porażką, przygotowało grunt pod dwa kolejne zrywy.
Powstanie objęło kilka powiatów, między innym katowicki, pszczyński i tarnogórski. Uczestnik i zarazem jeden z dowódców zrywu - Józef Termin - mówił w Polskim Radiu (1973), że mimo słabego uzbrojenia powstańców i w konsekwencji upadku zrywu, Ślązacy zamanifestowali swoją polskość.
II Powstanie Śląskie
II powstanie trwało od 19 do 25 sierpnia 1920 roku i udaremniło Niemcom plany siłowego zagarnięcia Górnego Śląska. Pokazało także bohaterstwo i patriotyzm Polaków oraz ich nieustępliwość wobec wroga.
Drugie Powstanie Śląskie było odpowiedzią polskich organizacji na działania niemieckie przed mającym tam się wkrótce odbyć plebiscytem. Powstanie ogłosiły Dowództwo Główne Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska oraz Polski Komisariat Plebiscytowy. Rozkaz do walki wydano 19 sierpnia 1920 r. - powstanie zaczęło się w nocy z 19 na 20 sierpnia i objęło praktycznie cały okręg przemysłowy.
Bezpośrednim celem dowódców było wyparcie niemieckiej Policji Bezpieczeństwa z obszaru plebiscytowego, a także likwidacja niemieckich organizacji paramilitarnych i bojówek. Dowodzeni z Dąbrówki Małej (obecnie dzielnica Katowic) powstańcy m.in. szybko zniszczyli na całym terenie sieć łączności i opanowali powiaty: katowicki i bytomski oraz większość tarnogórskiego, rybnickiego, zabrzańskiego i lublinieckiego. Akcja zakończyła się 25 sierpnia na rozkaz jej dowódców.
Dzień wcześniej, 24 sierpnia 1920 roku Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa ogłosiła rozwiązanie niemieckiej policji i powołała Policję Plebiscytową, zwaną też „Policją Górnego Śląska”, o polsko-niemieckim składzie.
Polska strona sporu uzyskała też zapewnienie ukarania przywódców antypolskich ekscesów i usunięcie z obszaru objętego plebiscytem osób, które przybyły tam po 1 sierpnia 1919 r.
20 marca 1921 r. na Górnym Śląsku odbył się plebiscyt. Uczestniczyło w nim 96,5 proc. osób z obszaru plebiscytowego.
W głosowaniu dopuszczono udział osób, które wcześniej wyemigrowały ze Śląska. W tym celu z Niemiec przyjechało 182 tys. emigrantów, z Polski - 10 tys. Ostatecznie w plebiscycie wzięło udział ok. 97 proc. uprawnionych osób, z czego ok. 19 proc. stanowili wcześniejsi emigranci. Za przynależnością do Polski głosowała mniejszość - 40,3 proc. głosujących.
III Powstanie Śląskie
W reakcji na niekorzystny dla Polski werdykt interpretującej wyniki Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej (Polska miała otrzymać tylko powiaty pszczyński i rybnicki), wybuchło trzecie Powstanie Śląskie - w nocy z 2 na 3 maja 1921 r.
Ostatnie, najdłuższe i zwycięskie Powstanie Śląskie, na czele którego stanął Wojciech Korfanty, trwało ponad dwa miesiące - od 2 maja do 5 lipca 1921 roku.
W walkach wzięło udział około 60 tysięcy Polaków, poległo około 2 tysięcy. Determinacja powstańców była tak silna, że mimo ponoszonych ofiar i strat, niektórzy brali udział w trzech zrywach.
Po ustaniu walk powstańczych Rada Ambasadorów zdecydowała o korzystniejszym dla Polski podziale Śląska. Z obszaru plebiscytowego - czyli ponad 11 tys. km kw. - zamieszkanego przez ponad 2 mln ludzi, do Polski przyłączono 29 proc. terenu i 46 proc. ludności.
W Polsce znalazły się m.in. Katowice, Świętochłowice, Królewska Huta (obecny Chorzów), Rybnik, Lubliniec, Tarnowskie Góry i Pszczyna.
Podział był też korzystny dla Polski gospodarczo - na przyłączonym terenie znajdowały się 53 z 67 istniejących kopalni, 22 z 37 wielkich pieców oraz 9 z 14 stalowni.
Zjednoczenia Górnego Śląska z Polską
16 lipca 1922 roku w Katowicach odbyła się uroczystość zjednoczenia Górnego Śląska z Polską przez symboliczne przejęcie ziemi śląskiej przez rząd Rzeczpospolitej.
Podpisano Akt Objęcia Górnego Śląska przez Polskę.
W sierpniu wizytę na Górnym Śląsku złożył naczelnik państwa marszałek Józef Piłsudski. Odwiedził kilka miast i odznaczył zasłużonych dla sprawy śląskiej.
We wrześniu 1922 roku odbyły się wybory do Sejmu Śląskiego, którego funkcjonowanie w ramach autonomii śląskiej gwarantowała ustawa konstytucyjna.
