24 marca 1794 roku wybuchła insurekcja kościuszkowska będąca ostatnią próbą ratowania Rzeczpospolitej. Wymierzona przeciwko dwóm zaborcom - Rosji i Prusom, miała przynieść Polakom niepodległość, jednak mimo początkowych sukcesów, zakończyła się niepowodzeniem. Wkrótce potem Austria, Prusy i Rosja dokonały III rozbioru Polski.
Powstanie w odpowiedzi na II rozbiór i Targowicę
Powstanie trwało osiem miesięcy i objęło zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego. Jego główną przyczyną był II rozbiór Polski i rządy Targowicy.
Wybuch insurekcji, przygotowanej przez koła patriotyczne w kraju i na emigracji, przyspieszyła zarządzona przez dowódcę wojsk rosyjskich redukcja wojska polskiego o 50 procent i przymusowy werbunek żołnierzy do armii rosyjskiej i pruskiej.
Wpływ na wybuch zrywu miały także aresztowania wśród warszawskich sprzysiężonych. 24 marca 1794 roku Tadeusz Kościuszko - naczelnik siły zbrojnej narodowej - złożył uroczystą przysięgę na Rynku Głównym w Krakowie i ogłosił „Akt powstania”.
Hasło zrywu: Wolność, Całość, Niepodległość
Powstanie narodowe otrzymało później nazwę „insurekcja kościuszkowska”, na cześć jego przywódcy. Zrywowi towarzyszyło hasło: „Wolność, Całość, Niepodległość”.
Głównymi wydarzeniami powstania były: wygrana bitwa pod Racławicami - 4 kwietnia, ogłoszenie 7 maja tzw. Uniwersału Połanieckiego, znoszącego osobiste poddaństwo chłopów, przegrana bitwa pod Maciejowicami - 10 października oraz rozwiązanie wojsk powstańczych pod Radoszycami - 16 listopada 1794 roku.
Bitwa pod Racławicami – moralne zwycięstwo chłopów
Podczas insurekcji naczelnik Kościuszko zmobilizował około 100 tysięcy żołnierzy regularnych wojsk i 50 tysięcy członków milicji oraz pospolitego ruszenia.
Działania powstańcze objęły niemal cały obszar okrojonej po II rozbiorze Rzeczpospolitej, od Galicji przez Mazowsze i Polesie po Litwę i Kurlandię oraz Wielkopolskę.
Najsłynniejszą i zwycięską bitwę z siłami rosyjskimi, Tadeusz Kościuszko stoczył 4 kwietnia pod Racławicami.
O sukcesie powstańców zdecydował wówczas śmiały atak kosynierów, którzy zdobyli działa i rozbili piechotę wroga. Zwycięstwo miało olbrzymie znaczenie moralne i wskazało możliwości walki nawet słabo uzbrojonych mas chłopskich.
Po klęsce insurekcji, w 1795 roku doszło do III rozbioru Polski. Austria, Prusy i Rosja podzieliły między siebie 200 tysięcy kilometrów kwadratowych, które zostały Polsce po dwóch poprzednich rozbiorach.
Historycy podkreślają, że powstanie było połączone z próbami rozwiązania nabrzmiałych problemów społecznych. 7 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał uniwersał.
Dokument, opracowany przez męża stanu i pisarza politycznego Hugona Kołłątaja, znosił poddaństwo osobiste chłopów, redukował obowiązki chłopów pańszczyźnianych i gwarantował im opiekę państwa. Miało to zachęcić włościan do wzięcia udziału w zrywie, jednak faktycznie nie zmieniło ich statusu społecznego.
Upadek insurekcji i represje wobec powstańców
Sytuacja powstańców zaczęła się pogarszać w maju, kiedy do walki, oprócz Rosji, przystąpiły Prusy. Trzy miesiące - od lipca do września 1794 roku - przed połączonymi siłami prusko-rosyjskimi skutecznie broniła się Warszawa.
Jesienią oddziały rosyjskie, pod dowództwem generała Aleksandra Suworowa, przypuściły szturm na stolicę, zdobywając 4 listopada Pragę. Rosjanie dopuścili się rzezi ludności. W ciągu jednego dnia wymordowali około 20 tysięcy osób. Stolica poddała się 5 listopada, a 16 listopada 1794 roku upadła insurekcja.
Po klęsce zrywu około 20 tysięcy powstańców zostało zesłanych na Syberię i do odległych rosyjskich guberni, a niepodległe państwo polskie znikło na 123 lata z mapy Europy.
Insurekcja kościuszkowska jest uważana za jedno z najważniejszych wydarzeń w naszej historii.
Ma liczne odniesienia w sztuce. Temat podejmował między innymi Wojciech Kossak, współtwórca słynnej, cykloramicznej „Bitwy pod Racławicami” eksponowanej w Panoramie Racławickiej.
