Wielkanoc w malarstwie polskim

Motyw Zmartwychwstania był bardzo częstym tematem ikonograficznym w sztuce europejskiej od czasów wczesnego chrześcijaństwa po wiek XIX. Z czasem temat ten ustępował innym wyobrażeniom związanym z Pasją.

Podobnie jest sztuce polskiej; poza zamówieniami kościelnymi znanych jest niewiele wyobrażeń Zmartwychwstania. Jednak istnieją, na przykład na obrazach Szymona Czechowicza czy Józefa Styki.

Do jednych z najważniejszych przedstawień Zmartwychwstania należą - zdaniem historyków i teoretyków sztuki - „Wniebowstąpienie” Jana Matejki i „Zmartwychwstanie” Jacka Malczewskiego.

„Wniebowstąpienie” Jana Matejki - obraz olejny, namalowany na desce dębowej w roku 1884, w sposób symboliczny przedstawia Jezusa Chrystusa wznoszącego się ku niebu.

Pełna ekspresji postać Chrystusa została przedstawiona jako postać prawie nagiego mężczyzny, osłoniętego luźno zarzuconym płótnem. Na dłoniach i stopach widnieją ślady gwoździ po przybiciu do krzyża. Obraz prześwietlony jest pomarańczowa barwą.

W tej poświacie nad głową Jezusa unosi się gołębica symbolizująca Ducha Świętego, za gołębicą jaśnieje trójkąt - symbol opatrzności Bożej. Tło jest rozświetlone blaskiem przypominającym kształtem serce, wśród promieni zapisane jest słowo Maria. Scenie towarzyszy pięć cherubinów. Postać u dołu odczytuje zapisy w rozłożonej księdze.

Matejko połączył w obrazie trzy sceny: zbawczą śmierć Jezusa na krzyżu, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie.

Pewnie dlatego obraz ten, znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie bywa również określany jako „Zmartwychwstanie”.

Znany z pobożności Jan Matejko w Wielkim Tygodniu zwykł skupiać się na medytacji i religijnym przeżywaniu tego czasu.

O okolicznościach powstania tego obrazu wspomina prof. Stanisław Tarnowski:

Zaskakująco odmienne wyobrażenie „Zmartwychwstania” widnieje na obrazie Jacka Malczewskiego z 1900 roku.

Obraz, który jest znany także pod nazwą „Nieśmiertelność”, znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu. Jeden z najwybitniejszych młodopolskich twórców przedstawił kondycję życia ludzkiego, operując symbolami.

Na obrazie niemal w fotograficznym powiększeniu Malczewski przedstawił dwie postaci: starego mężczyznę i anioła. W dalekim tle widać zachmurzone niebo i krzyże, mur cmentarza. Malczewski przedstawił tu scenę śmierci.

Mężczyzna jedną dłoń zaciska na szkaplerzu, w drugiej trzyma pasikonika, który jest, zgodnie z mitem o Titonosie, symbolem nieśmiertelności. Malarz przedstawił pasikonika - zwieszonego głowa w dół.

Widoczne na obrazie motyle wzlatują ku niebu. Motyle od czasów antycznych utożsamiane były z wyobrażeniem i nośnikiem ludzkiej duszy. W języku greckim „duszę” i „motyla” określa się nawet tym samym słowem „psyche”.

W tym przesyconym symboliką obrazie motyle są znakami nieśmiertelności duszy i ten ich lot przeciwstawiony zostaje zmierzającego ku ziemi owadowi - pasikonikowi.

Obraz ten wydaje się mieć także inne znaczenie.

Do swoich uczniów w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych zwykł mawiać: „malujcie tak, by Polska zmartwychwstała”.

Charakterystyczne dla baroku wyobrażenie Zmartwychwstania widoczne jest w obrazie Szymona Czechowicza z 1758 roku, przechowywanym w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Artysta spędził młodość w Rzymie, gdzie uczył się malarskiego kunsztu poprzez kopiowanie fragmentów dzieł największych włoskich artystów oraz zdobywanie wiedzy teoretycznej za sprawą studiów na tamtejszej uczelni.

„Chrystus zmartwychwstały” Czechowicza ukazany jest w centrum kompozycji w jasnej poświacie, otoczony grupą apostołów zwracających się ku niemu.

Nie pojawiają się tutaj utrwalone w ikonografii tematy grobu lub skały. Dramaturgia obrazu zbudowana jest z napięć między postaciami, przestrzennym układem szat, kontrastach kompozycyjnych.

W innym obrazie Czechowicza - „Zmartwychwstanie” - znajdującym się w kościele św. Stanisława w Rzymie „na tle wysmakowanych szarości wyeksponowane jest świetliste ciało Ukrzyżowanego Chrystusa” - mówi konserwator zabytków Monika Tarnowska-Reszczyńska, która nadzorowała renowację obrazu z ramienia Instytutu Polonika.

Mistycyzmem przesycony jest niewielki obraz Jana Styki „Rezurekcja” z 1901 z kolekcji prywatnej.

Chrystus wychodzi z groty skalnej z sugestywnym i dramatycznym gestem wznoszenia ręki w górę.

Ciekawostką, jeśli chodzi o obecność motywu Zmartwychwstania w sztuce, jest rysunek Andrzeja Wajdy, datowany przez autora na lata 1945-1947.

Prezentowany na krakowskiej wystawie „Motywy pasyjne i wielkanocne w polskiej sztuce współczesnej” ukazuje on zmartwychwstałego Chrystusa z krzyżem. Był to projekt obrazu ołtarzowego.

Aby ukoić serce i wzruszenia po dramatycznych scenach Ukrzyżowania, widoku Jezusa w koronie cierniowej, pełnych bólu Pietach można przypomnieć sobie obrazy przedstawiające radość i nadzieję Wielkanocy, barwne obrzędy i ciekawe zwyczaje, np. w obrazach: „Niedziela palmowa” Kazimierza Sichulskiego, „Święcone” Włodzimierza Tetmajera i Tadeusza Makowskiego, „Dyngus” Zofii Stryjeńskiej, „kobietę z palmą wielkanocną” Józefa Mehoffera.

Albo też przyjrzeć się „Wielkanocy w Bronowicach” Włodzimierza Tetmajera z 1904 roku.

Malarz przedstawił na tym płótnie Święta Wielkiej Nocy zakorzenione w żywej wierze połączonej z bogatą tradycją polskiej wsi. Rzecz dzieje się w Bronowicach. Na tle rzędu pobielonych chałup pokrytych strzechami widać barwny pochód postaci.

„Wielkanoc w Bronowicach" ukazuje wyjście bądź powrót z kościoła ze święconką. Pięknie ubrane w stroje ludowe chłopki i towarzyszące im dzieci idą godnie, świadome podniosłości religijnego obrzędu.

Wielkanoc, związana z pierwszymi dniami wiosny, z zielenią, symbolem odradzającego się życia, niosła radość i nadzieję. Nie ma piękniejszych obrazów oddających klimat tych wiosennych świąt jak „Kaczeńce”, „Ruczaj” Józefa Chełmońskiego czy „Wiosna” Henryka Wayssenhoffa.